Σχεσιακή Ψυχοθεραπεία

Η σχέση είναι σημαντική από τη στιγμή της γέννησής μας. Πολλοί ψυχολόγοι και ψυχαναλυτές υποστηρίζουν ότι τα βρέφη δεν έρχονται στον κόσμο ως ξεχωριστές, απομονωμένες υπάρξεις, αλλά ως μέλη μιας θεμελιώδους σχεσιακής μήτρας. Ποικίλες έρευνες στο πεδίο της εξελικτικής ψυχολογίας, υποδεικνύουν ότι οι άνθρωποι έχουν μια έμφυτη επιθυμία και ικανότητα, όχι μόνο να αναπτύσσουν δεσμούς με τους άλλους, αλλά και να αλληλεπιδρούν και να επικοινωνούν μαζί τους. Θέλουν να δώσουν και να πάρουν αγάπη, να μετάσχουν σε μια σχέση και προσπαθούν να βρουν τρόπους για να τη διατηρήσουν (Bowlby, 1988, Mitchell, 2000, Stern, 2003). Επιπρόσθετα, πολλοί ενήλικες αναφέρουν ότι το πιο σημαντικό κομμάτι της ζωής τους είναι οι σχέσεις. Και φαίνεται τελικά ότι το πιο σημαντικό στις σχέσεις είναι η αλληλεπίδραση, η αμοιβαιότητα, η διπλή κατεύθυνση από τον έναν στον άλλον. Αν το τοποθετήσουμε αυτό στο πλαίσιο της θεραπευτικής σχέσης, καταλήγουμε σε μια προσέγγιση, όπου η αλληλεπίδραση και ο διάλογος κατέχουν κεντρική θέση. Το κλειδί στη θεραπευτική διαδικασία είναι η συνάντηση θεραπευτή και θεραπευομένου, αντί της παροχής του θεραπευτή προς τον θεραπευόμενο συγκεκριμένων συνθηκών. Η διαλογική αυτή προσέγγιση προϋποθέτει και δίνει έμφαση στην ικανότητα του θεραπευτή να φέρει πλήρως τον εαυτό του στη θεραπευτική διαδικασία με έναν διάφανο τρόπο. Να επιτρέψει να επηρεαστεί και να αλλάξει από τον θεραπευόμενο. Αυτό σηματοδοτεί μια μετάβαση από την ψυχολογία του ενός ατόμου –όπου δίνεται έμφαση στην ενδοψυχική ιστορία του ατόμου και στις εσωτερικές δυνάμεις και υπάρχει μεγαλύτερη αποστασιοποίηση του θεραπευτή, όπως συμβαίνει στην κλασική ψυχανάλυση και σε κάποιες σχολές αντικειμενοτρόπων σχέσεων –στην ψυχολογία του ενάμισι ατόμου. Σε αυτήν, ο θεραπευτής είναι το «καλό αντικείμενο», που παρέχει στον θεραπευόμενο ασφάλεια, ενσυναίσθηση, άνευ όρων αποδοχή, μια δηλαδή περισσότερο επανορθωτική εμπειρία, πιο έκδηλη στη θεωρία του εαυτού, του δεσμού προσκόλλησης και άλλων. Η επόμενη μετάβαση είναι στην ψυχολογία των δύο ατόμων –στην οποία ο θεραπευτής συμμετέχει πιο ενεργά και μοιράζεται τα συναισθήματά του στη σχέση με τον πελάτη, όπως συμβαίνει στη διαλογική θεωρία και τη σχεσιακή ψυχανάλυση (De Young, 2003, Evans & Gilbert, 2006).

Ωστόσο, στο πλαίσιο μιας θεραπευτικής διαδρομής, είναι φυσικό να αναδυθούν διαφορετικά είδη σχέσης μεταξύ πελάτη και θεραπευτή. Κάποιες φορές, αυτή η εναλλαγή μπορεί να συμβεί ακόμη και μέσα στην ίδια θεραπευτική ώρα. Η Petruska Clarkson (2004) αναφέρει πέντε είδη σχέσης που σε μια συνθετική σχεσιακή προσέγγιση χρειάζεται να ενστερνιστούμε:

1. Τη θεραπευτική συμμαχία: Την πλευρά εκείνη της σχέσης, που δεσμεύει τους συμμετέχοντες να συνεργαστούν για έναν σκοπό.

2. Τη σχέση μεταβίβασης-αντιμεταβίβασης: Την εμπειρία διαστρέβλωσης της θεραπευτικής συμμαχίας μέσα από τις επιθυμίες, τους φόβους και τις εμπειρίες που έρχονται από το παρελθόν και προβάλλονται στην θεραπευτική σχέση. Είναι μια σχέση ανολοκλήρωτη.

3. Την επανορθωτική, αναπτυξιακά αναγκαία σχέση: Την προσφορά από την πλευρά του θεραπευτή μιας εμπειρίας διαφορετικής από αυτήν που έχει βιώσει ο θεραπευόμενος, και που περιέχει μια αναπλήρωση ή επανόρθωση, εκεί όπου υπήρχε προηγούμενη απορριπτική, χειριστική ή κακοποιητική εμπειρία.

4. Τη σχέση «Εγώ – Εσύ»: Μια σχέση αυθεντική, όπου συνδέομαι με τον άλλον με την ολότητά μου προς την ολότητά μου. Μια σχέση αυθεντική, πρόσωπο με πρόσωπο.

5. Υπερπροσωπική σχέση: Αναφέρεται σε μια μυστηριακή διάσταση της σχέσης. «Η ουσία της επικοινωνίας βρίσκεται στην καρδιά της σιωπής που μοιραζόμαστε, όντας σε μια διάσταση που είναι αδύνατον να διατυπώσουμε με σαφήνεια, πολύ εκλεπτυσμένη για να την αναλύσουμε και όμως τόσο παρούσα, που δεν μπορούμε να την αρνηθούμε».

Σύμφωνα με τη θεωρία της σχεσιακής ψυχοθεραπείας, οι ψυχολογικές δυσκολίες που αντιμετωπίζει ο άνθρωπος έχουν τις ρίζες τους στις σχέσεις. Τόσο στις παρούσες προβληματικές σχέσεις, όσο και στις πιο παλιές, παρελθοντικές σχέσεις, που έχουν ακόμη επίδραση στην καθημερινή ζωή του θεραπευομένου.

Η σχεσιακή ψυχοθεραπεία ενδιαφέρεται για τον «εαυτό με τον άλλο» (DeYoung, 2003). Η ιστορία του θεραπευομένου διαποτίζεται από τις σχέσεις του, τωρινές, στο «εδώ και τώρα», και παρελθοντικές, «εκεί και τότε». Δεν έχουμε προσωπική ιστορία έξω από το πλαίσιο μέσα στο οποίο γεννηθήκαμε. Είμαστε πλάσματα που σμιλευτήκαμε μέσα στο πλαίσιο της οικογένειας, της κοινωνίας, της φυλής, της κουλτούρας, του περιβάλλοντος στο οποίο γεννηθήκαμε.

Επιπλέον, οτιδήποτε συμβαίνει εντός της θεραπευτικής συνεδρίας μπορεί να γίνει κατανοητό μέσα από την ιστορία του «εαυτού με τον άλλον». Οποιαδήποτε αλληλεπίδραση μεταξύ θεραπευτή και θεραπευομένου πυροδοτεί κάποιο μοτίβο. Είναι σημαντικό να συνδέσουμε μαζί με τον θεραπευόμενο τη σχεσιακή ιστορία της ζωής του με αυτήν που αναπτύσσεται μεταξύ μας. Εξίσου σημαντικό είναι το να προωθούμε τη μεταξύ μας συνεργασία, γιατί αυτή είναι που θα δημιουργήσει μια νέα εμπειρία του «εαυτού με τον άλλον» (DeYoung, 2003).

Η ουσία της θεραπείας, επομένως, βρίσκεται σε αυτό που κάνουμε μαζί με τον θεραπευόμενο, πώς αλληλεπιδρούμε προκειμένου να κατασκευάσουμε ιδέες και νοήματα, με ποιον τρόπο αυτά μας αγγίζουν και πώς η αλληλεπίδρασή μας αλλάζει στο χρόνο.

Μπαίνουμε μέσα στην ιστορία του πελάτη. Δεν μπορούμε να κρατήσουμε τον εαυτό μας απ’ έξω, σε ένα ασφαλές παρατηρητήριο. Η διαδικασία αυτή προάγει τη νοητικοποίηση (mentalization), την καλλιέργεια κάποιου είδους εγρήγορσης. Σκέφτομαι και νιώθω αυτό που έχω εγώ στο μυαλό μου και πιθανώς ο άλλος. Αυτό προάγει τη διαδικασία διερεύνησης και διαλόγου (Evans & Glibert, 2006).

Η σχεσιακή ψυχοθεραπεία έχει επηρεαστεί από την ψυχανάλυση, τη θεωρία των αντικειμενοτρόπων σχέσεων, ιδιαίτερα από την ανεξάρτητη βρετανική σχολή (Fairnbairn, Winnicott, Guntrip, Balint, κ.πά.), την ψυχολογία του εαυτού (Kohut), τη φεμινιστική ριζοσπαστική προσέγγιση, την αφηγηματική και την ανθρωπιστική (Rogers).

Είναι σημαντικό να αναφέρουμε και την επιρροή της διαπροσωπικής ψυχανάλυσης, με κύριο εκπρόσωπο τον ψυχίατρο Harry Stack Sullivan, στην ανάπτυξη και εξέλιξη της σχεσιακής ψυχοθεραπείας. Αυτή υποστηρίζει ότι οι διαπροσωπικές αλληλεπιδράσεις με τους άλλους παρέχουν την ενόραση/ επίγνωση για τις αιτίες και τις θεραπείες της ψυχικής διαταραχής. Σε αυτή τη βάση, ο θεραπευτής χρειάζεται να διερευνήσει λεπτομερώς τις αλληλεπιδράσεις του θεραπευομένου με τους άλλους, ώστε να αναγνωρίσει τα διαπροσωπικά μοτίβα (Sulivan 1953).

Ο ίδιος προτείνει την «αρχή της συμμετοχικής παρατήρησης», μέσα σε ένα σχεσιακό πλαίσιο, όπου ο θεραπευτής είναι παρατηρητής και συγχρόνως συμμετέχει, διεισδύοντας στη φύση των υποκειμενικών βιωμάτων του θεραπευομένου (Sullivan, 1953). Η επίγνωση των δύο αυτών διαστάσεων της σχέσης αποτελεί ουσιαστική προϋπόθεση για μια αποτελεσματική σχεσιακή θεραπεία, αλλά και εποπτεία (Evans & Glibert, 2015).

Τόσο η ψυχοθεραπεία, όσο και η εποπτεία αποτελούν διαδικασίες, όπου το νόημα συνδομείται, μέσα σε ένα πεδίο εμπειριών που μεταβάλλεται συνεχώς. Υπάρχουν, επομένως, δύο άτομα, δύο υποκειμενικότητες, σε μια συνεχή διαπραγμάτευση, όπου μπορεί να συναντηθούν σε κοινά νοήματα, αλλά και σε διαφορές. Και είναι σε αυτήν την τελευταία περίπτωση, που ο σεβασμός στο διαφορετικό (είτε σχετίζεται με θέματα φύλου, προσωπικά βιώματα ή πολιτισμικές παραδόσεις) είναι αδιαπραγμάτευτη συνθήκη (Evans & Glibert, 2015).

Η παραπάνω αρχή εμπλουτίζεται με την έννοια της συμπερίληψης (inclusion) που εισήγαγε ο Buber (1923) και κατέχει σημαντική θέση στη σχεσιακή ψυχοθεραπεία. Στην συμπερίληψη γίνεται ένα μπρος-πίσω, όπου ανακατεύομαι με την ύπαρξη του άλλου, προσπαθώντας να βιώσω και τις δύο πλευρές του διαλόγου. Επιτρέπω στον άλλο να αναδεύσει όλη μου την ύπαρξη, να με αγγίξει πέρα από το νοητικό και το ψυχολογικό επίπεδο. Ωστόσο, η συμπερίληψη στη θεραπεία είναι μονόπλευρη. Αν το έκανε και ο πελάτης, θα έπαυε να είναι θεραπεία (Spinelli, 2007).

Η κατανόηση του τι συμβαίνει «εντός» και «ανάμεσα» στον θεραπευτή και τον θεραπευόμενο, είναι αναγκαία για να γνωρίσουμε τον πελάτη. Στην θεραπευτική προσπάθεια κατανόησης, ωστόσο, χρειάζεται να εμπεριέχουμε επιπρόσθετα εκείνο που συμβαίνει «εκτός» (κουλτούρα, περιβάλλον, οικολογία), αλλά και «πέρα από» (υπερπροσωπικό) την ύπαρξη, καθώς αποτελούν αναπόσπαστα κομμάτια του εαυτού (Evans & Glibert, 2006).

Υπάρχουν, επομένως, διαφορετικές πλευρές του «εαυτού σε σχέση», εξίσου σημαντικές στο πλαίσιο της σχεσιακής ψυχοθεραπείας. Ξεκινούν από το άτομο, τη σχέση του εαυτού με το σώμα (βιολογική διάσταση), τη σχέση του εαυτού με τον εαυτό (ενδοψυχική διάσταση), περικλείουν τη σχέση του εαυτού με τους άλλους (διαπροσωπική διάσταση) και με το ευρύτερο περιβάλλον –φυλή, έθνος, κουλτούρα– (διαπολιτισμική διάσταση), εκτείνονται στη σχέση του εαυτού με τη φύση (οικολογική διάσταση) και τέλος, αναζητούν αυτό που είναι πέρα από την ύπαρξη, τη σχέση του εαυτού με το υπερβατικό (υπερπροσωπική διάσταση) (Evans & Glibert, 2006).

Η τελευταία αυτή διάσταση αναφέρεται στην Clarkson (2004), ως το μοίρασμα του τρίτου εαυτού, που αποτελεί την πιο ολοκληρωμένη μορφή μοιράσματος, καθώς περιέχει, όχι μόνο την αυτεπίγνωση του ατομικού εαυτού και την επίγνωση του άλλου (εαυτού που σχετίζεται), αλλά και την επίγνωση του μαζί (του τρίτου εαυτού). «Η ουσία της επικοινωνίας βρίσκεται στην καρδιά της σιωπής που μοιραζόμαστε, όντας σε μια διάσταση που είναι αδύνατον να διατυπώσουμε με σαφήνεια, πολύ εκλεπτυσμένη για να την αναλύσουμε και όμως τόσο παρούσα, που δεν μπορούμε να την αρνηθούμε» (σελ. 22).

Σε αντίστοιχο κλίμα είναι και η αναφορά του Ogden (1994) στον ασυνείδητο «αναλυτικό τρίτο», που αναδύεται από την αλληλεπίδραση μεταξύ υποκειμενικότητας και διϋποκειμενικότητας, κάνοντας αισθητή μια Τρίτη παρουσία στον θεραπευτικό χώρο.

Σε αυτό το «ανάμεσα» που προκύπτει από τη θεραπευτική συνάντηση δίνουν ιδιαίτερη έμφαση και οι σύγχρονες διαλογικές προσεγγίσεις της Gestalt (που έχουν τις ρίζες τους στον υπαρξισμό), ως την περιοχή όπου πραγματοποιείται η ίαση και είναι σαφώς μεγαλύτερη από το σύνολο της εμπειρίας των δύο (Ηyckner, 2018).

«Τόσο η διαλογική ψυχοθεραπεία, όσο και η σχεσιακή ψυχανάλυση, διευρύνουν το διανθρώπινο περισσότερο από ό,τι η διϋποκειμενική θεωρία και βαθαίνουν την κατανόηση της σχεσιακής φύσης των ατόμων, μέσω της εστίασής τους στο “ανάμεσα” (διαλογική θεραπεία) ή στο “σχεσιακό ασυνείδητο” (σχεσιακή ψυχανάλυση)» (Evans & Glibert, 2006).